Từ trước đến nay các nhà nghiên cứu văn hóa đều thống nhất rằng các nền văn hóa trên thế giới luôn bao hàm các yếu tố cơ bản là giá trị, chuẩn mực, biểu tượng và ngôn ngữ. Qua khảo sát thực trạng văn hóa ở Bình Dương, có so sánh, đối chiếu với các vùng, miền, có thể hình dung quá trình vận động và biến đổi đời sống văn hóa đang diễn ra trên nhiều lĩnh vực khác nhau dễ nhận thấy hơn so với các giai đoạn biến đổi trước đây. Ở Bình Dương, sự biến đổi mang tính chất hệ thống với tính chất và quy mô lớn hơn, do đó cũng phức tạp hơn. Biến đổi đời sống văn hóa Bình Dương hiện nay đang diễn ra trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập cho nên mang những đặc điểm, tính chất và xu hướng khá riêng biệt.
Có thể nói, những nghiên cứu gần đây về Bình Dương cho thấy đời sống văn hóa đang biến đổi, các giá trị hiện sinh như sự sống, sức khỏe, an toàn cá nhân, phúc lợi và gia đình đã vượt lên trên giá trị về lẽ sống gồm quan niệm về thiện ác, hạnh phúc và bất hạnh, mục đích và ý nghĩa cuộc đời. Trong đời sống văn hóa thế hệ trẻ Bình Dương, các giá trị vị lợi như khát vọng giàu có, thành đạt cá nhân, đầu óc tháo vát đứng cao hơn giá trị trong giao tiếp cá nhân như sự trung thực, vô tư, có thiện và giá trị cá nhân cao hơn giá trị cộng đồng. Một số giá trị mang tính chất truyền thống của người Việt Nam như hiếu học vẫn giữ nguyên vị trí ưu trội trong đời sống các cư dân Bình Dương.
1. Biến đổi các thang giá trị, chuẩn mực, biểu tượng, ngôn ngữ trong đời sống văn hóa Bình Dương
Sự biến đổi hệ thống các chuẩn mực trong văn hóa Bình Dương có thể nhìn thấy rõ hơn sự biến đổi của hệ thống các giá trị. Các chuẩn mực nhân văn đạo đức có chức năng điều tiết các quan hệ cá nhân với nhau cũng đã biến đổi mạnh mẽ theo chiều hướng đa dạng hơn và cũng có nhiều khác biệt hơn. Cũng như văn hóa Việt Nam, trong giá trị đời sống văn hóa Bình Dương trước đây trọng xỉ, kính lão đắc thọ ngày nay người ta trọng trẻ, sức trẻ. Xuất hiện xu hướng chế độ đồng đẳng, con lấy cả họ cha, họ mẹ, chia của cho trai và gái, nhà nào tiện thì ở, thường ở tách riêng với cha mẹ.
Khác với nền kinh tế tiểu nông, nền kinh tế thị trường nhìn từ một góc độ nào đó kích thích sự phát triển chủ nghĩa cá nhân trong đời sống văn hóa Bình Dương, tạo ra nhiều cơ hội cho sự phát triển cá nhân. Quyền tự quyết cá nhân trong đời sống văn hóa Bình Dương được đề cao. Cá nhân có tính năng động và có tự do khá lớn so với cơ chế bao cấp tự do lựa chọn việc làm, tự do sáng tạo, tự do dịch chuyển, thay đổi môi trường làm việc, có nhiều điều kiện để thăng tiến hơn. Cơ chế xã hội ở Bình Dương chuyển đổi, tầng lớp doanh nhân đang dần được đề cao. Tinh thần kinh doanh được khơi dậy mạnh mẽ. Thang bậc sĩ, nông, công, thương đang được sắp xếp lại theo một chiều hướng khác dù rằng tinh thần coi trọng khoa bảng vẫn được dư luận và ý thức xã hội khẳng định.
Biến đổi đời sống văn hóa ở Bình Dương hiện nay còn thể hiện ở việc biến đổi các biểu tượng văn hóa và các mẫu người văn hóa. Con người làng xã là sản phẩm của cấu trúc xã hội được xây dựng trên nền tảng văn minh nông nghiệp dần được thay thế bằng con người của kỹ thuật xây dựng trên nền tảng khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ số hóa.
Sự biến đổi đời sống văn hóa ở Bình Dương hiện nay còn thể hiện ở sự biến đổi của ngôn ngữ. Trong văn học, đã có sự thay đổi về phương pháp sáng tác, trong những quan điểm. Một nhánh của nghệ thuật tạo hình đã được biến đổi theo hướng nghệ thuật sắp đặt và trình diễn kết hợp với nghệ thuật hình thể, nghệ thuật âm thanh, nghệ thuật thị giác. Nhưng biến đổi quan trọng nhất là sự xuất hiện và lan toả mạnh mẽ của văn hóa số. Bên cạnh những thuật ngữ như văn hoá làng xã và văn minh lúa nước, đô thị hoá và văn minh công nghiệp, gần đây, trên các phương tiện thông tin đại chúng còn thấy xuất hiện khái niệm cư dân mạng và văn hoá số.
Trong đời sống văn hóa Bình Dương, văn hoá số ra đời và định hình trên cơ sở các tiến bộ khoa học kỹ thuật, đặc biệt là công nghệ thông tin, kéo theo những biến đổi sâu sắc của đời sống văn hoá truyền thống. Sự xuất hiện rộng khắp của các hình thức truyền thông cá nhân hết sức thuận tiện và có khả năng lan tỏa rộng trong không gian ảo như chat, e-mail, blog, web, facebook,… đang làm cho các mối quan hệ cá nhân và cộng đồng mang nhiều đặc điểm trước đây chưa từng có.
2. Những giá trị, chuẩn mực ngược, hệ quả xã hội
Biến đổi đời sống văn hóa Bình Dương bên cạnh mặt tích cực, giá trị cá nhân trong nền kinh tế thị trường đang dần dần đi vào chỗ cực đoan lấn át giá tri cộng đồng là những hệ giá trị mang tính phổ quát của xã hội Việt Nam truyền thống.
Có thể thấy rõ ràng sự suy giảm ý thức công dân trong tầng lớp trẻ ở Bình Dương hiện nay là một hiện tượng tiêu biểu cho sự thụt lùi và xáo trộn của các giá trị văn hóa mang tính chất nền tảng của xã hội. Ngay trong phạm vi gia đình, tình hình cũng diễn biến theo chiều hướng tương tự như vậy dù rằng mức độ đậm nhạt khác nhau. Bối cảnh kinh tế chuyển đổi ở nông thôn và đô thị dù nhiều dù ít cũng đã làm thay đổi nếp nhà ở Bình Dương. Cơ hội ra đời và kiếm tiền nhiều hơn của lớp trẻ sẽ khiến họ sớm tách khỏi sự ràng buộc của gia đình.
Cấu trúc gia đình truyền thống Bình Dương, nhiều thế hệ theo khuôn mẫu tứ đại đồng đường nhường chỗ cho gia đình hai thế hệ. Các quan niệm gia phong, gia giáo, gia huấn ngày càng mờ nhạt trong thế hệ trẻ Bình Dương. Người già sống cô đơn bị coi thường, tình trạng ly hôn gia tăng, quan hệ họ tộc bị chuyển đổi xuống hàng thứ yếu. Các mối quan hệ trong gia đình hiện đại ngày càng lõng lẽo hơn trên xu hướng tự do cá nhân cao, báo hiệu những rạn nứt không thể tránh khỏi của gia đình truyền thống vốn đề cao chữ hiếu như một giá trị cốt lõi.
Trong đời sống văn hoá gia đình thể hiện những chỉ báo mới theo xu hướng khẳng định vai trò cùa người phụ nữ. Qua khảo sát bước đầu ở một số huyện, thị có tốc độ đô thị hóa cao xuất hiện mô hình người phụ nữ làm chủ gia đình hoặc cùng với người đàn ông làm chủ gia đình đang ngày càng trở nên phổ biến. Mô hình này hoàn toàn đối nghịch với mô hình gia đình truyền thống theo chế độ phụ hệ vốn trọng nam khinh nữ. Người phụ nữ Bình Dương đang dần nắm quyền quyết định trong hôn nhân, trong sở hữu tài sản... cao hơn các vùng miền khác, phản ánh một thực tế là địa vị và quyền lực của người phụ nữ ngày càng được nâng cao hơn.
Qúa trình hiện đại hóa xã hội đỏi hỏi văn hóa Bình Dương bổ sung những nét mới trong thang bậc hệ giá trị cho phù hợp với hoàn cảnh xã hội mới. Nhưng trong quá trình biến đổi này có thể thấy rằng nguy cơ lớn nhất là xu hướng tách rời giữa cá nhân và cộng đồng; đề cao thái quá những giá trị cá nhân theo những chuẩn mực giá trị của phương Tây. Với tư cách là một hình thái ý thức xã hội, những chuẩn mực giá trị trong xã hội không bất biến mà biến đổi không ngừng dưới tác động của những thay đổi diễn ra trong đời sống kinh tế, xã hội là một thực tế không tránh khỏi.
Trong xã hội Bình Dương, các chuẩn mực chính trị và pháp lý nhằm điều tiết quan hệ giữa các nhóm người, quan hệ giữa các quốc gia và dân tộc được biến đổi song song với những đổi mới trong nhận thức về các vấn đề xã hội, thực hiện chính sách xã hội. Trong nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa hiện nay, xuất hiện nhiều giai tầng, nhiều nhóm cư dân khác nhau, thành phần xã hội khác nhau.
Tuy nhiên cái mà người ta dễ nhận ra trong biến đổi đời sống văn hóa Bình Dương là sự giao lưu, tiếp biến và sự xung đột văn hóa – xã hội giữa cộng đồng các cư dân trong bối cảnh đương đại. Điều này được thể hiện ở một số vùng có tốc độ công nghiệp hóa, đô thị hóa và tập trung các khu công nghiệp. Có thể dẫn ra vài sự kiện thể hiện biến đổi đời sống văn hóa Bình Dương như sự xuất hiện ngày càng nhiều các băng nhóm tội phạm tại các khu công nghiệp Mỹ Phước, Sóng Thần,… hay sự xung đột đời sống văn hóa, giá trị sống và lợi ích cá nhân đưa đến việc thanh toán lẫn nhau giữa các nhóm xã hội. Công nghiệp hóa, hiện đại hóa và đô thị hóa vừa thúc đẩy quá trình hiện đại hóa xã hội ở Bình Dương, vừa tạo ra cơ xung đột văn hóa – xã hội giữa các nhóm xã hội, các giai tầng và giữa cộng đồng các cư dân, tạo ra sự biến đổi sâu sắc đời sống văn hóa Bình Dương.
4. Tính lịch sử, tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa - Hai nhân tố tác động đến biến đổi đời sống văn hóa Bình Dương
Ở Bình Dương và vùng Đông Nam Bộ, quá trình giao lưu văn hóa và công nghiệp hóa là hai yếu tố tác động mạnh mẽ nhất đối với tiến trình biến đổi văn hóa. Điều này vừa thể hiện tính lịch sử, vừa thể hiện tính thích ứng, linh hoạt và hội nhập của vùng đất này. Bình Dương với vị thế là tỉnh nằm trong vùng kinh tế trọng điểm phía Nam đang trải qua giai đoạn tăng tốc công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Hàng nghìn nhà máy mọc lên, hàng triệu nông dân trở thành công nhân. Công nghiệp hoá, hiện đại hoá đã góp phần đưa văn hoá nông nghiệp phát triển thành văn hoá công nghiệp. Nhưng sự biến đổi mang tính chất đột biến và trực tiếp như chúng ta đã từng thấy ở Bình Dương cũng đã gây nên một số hụt hẫng về văn hoá.
Có thể thấy, công nghiệp hoá tạo ra những tiền đề vật chất và khoa học cho sự phát triển của văn hoá Bình Dương. Sản xuất phát triển, thu nhập tăng cao làm gia tăng các nhu cầu hưởng thụ văn hoá. Dưới tác động của công nghiệp hoá, xã hội nông nghiệp biến thành xã hội công nghiệp. Sự thay đổi này dẫn đến sự biến đổi về nhu cầu, nếp sống, thị hiếu, và cả chuẩn mực giá trị. Công nghiệp hoá và đô thị hoá cũng đã tạo nên lối sống đô thị với những đặc trưng rất khác so với văn hoá làng xã.
Biến đổi văn hóa bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân khác nhau nhưng biến đổi về khoa học công nghệ, phương thức sản xuất và những phương cách quản lý xã hội vẫn là những tác động chủ yếu nhất. Những đặc tính lịch sử, những đột phá trong chính sách phát triển kinh tế - xã hội của Bình Dương đã tạo ra cuộc “cách mạng” trong đời sống văn hóa.
5. Kết luận
Trong bối cảnh phát triển và hội nhập, cở sở lịch sử - văn hóa – xã hội ngày càng nổi lên với vai trò là nền tảng cho sự phát triển bền vững của bất kỳ một quốc gia hay một vùng đất nào. Các quốc gia muốn phát triển phải dựa trên những di sản của chính bản thân mình. Trong những di sản ấy, có những di sản thuận lợi và di sản không thuận lợi, vừa là động lực, vừa là thách thức đối với sức bậc của một vùng đất. Nhìn nhận biến đổi đời sống văn hóa Bình Dương đương đại sẽ thấu hiểu về sự phát triển, định hướng những giá trị văn hóa biến đổi ngoài quỹ đạo văn hóa Việt Nam nói chung và văn hóa Bình Dương nói riêng, từ đó hình thành nên nền văn hóa Bình Dương hiện đại với cơ cấu xã hội hiện đại, linh hoạt thể hiện đặc tính lịch sử phát triển của vùng đất này.
Comments